Rosalind Franklin (cy)
This is a blog post by Jackie Daykin, for International Women’s Day 2021. You can find the English version here.
Dyma blog gan Jackie Daykin, ar gyfer Diwrnod Rhyngwladol Y Menywod 2021. Cewch ffindio’r fersiwn Saesneg yma.
Ganwyd y ferch fach hynod o ddisglair a thalentog, Rosalind Franklin, ym 1920. Yn dilyn rhagoriaethau yn yr ysgol aeth i Goleg Newnham, Caergrawnt ym 1938 i astudio cemeg, enillodd Ph.D. ym 1945 am waith ar glo, a daeth yn gydymaith ymchwil yn astudio diffreithiant pelydr-X yng Ngholeg y Brenin, Llundain ym 1951.
Yn anffodus, torrwyd momentwm ei gyrfa a’i ymchwil addawol yn fyr yn 1958 gan salwch yn ddim ond 37 oed. Serch hynny mae ei hysbrydoliaeth yn parhau fel y tystiwyd mewn nifer o wobrau ar ôl ei marwolaeth, gan gynnwys:
- ym 1993, gosododd King’s College plac ar ei wal, wedi’i arysgrifio: “R. E. Franklin, R. G. Gosling, A. R. Stokes, M. H. F. Wilkins, H. R. Wilson – King’s College London – DNA – X-ray diffraction studies – 1953.”;
- ym 1995, agorodd Coleg Newnham, Caergrawnt breswylfa i raddedigion o’r enw Adeilad Rosalind Franklin, a rhoi penddelw ohoni yn ei ardd.;
- enwyd asteroid yn 9241 Rosfranklin iddi ym 1997;
- lansiodd Prifysgol Groningen, gyda chefnogaeth yr UE, Gymrodoriaeth Rosalind Franklin yn 2002 gan annog menywod i ddod yn athrawon;
- yn ystod 2012-2015 enwyd y platfform meddalwedd addysg biowybodeg, a chyfleuster cyfrifiadurol perfformiad uchel a chwmwl, yn Llundain ill dau yn Rosalind er anrhydedd iddi;
- yn 2014 agorwyd y “Rosalind Franklin STEM Elementary” yn Washington; yn 2019 enwodd Asiantaeth Ofod Ewrop ei rover ExoMars “Rosalind Franklin”;
- yn 2020, rhyddhaodd y Bathdy Brenhinol ddarn arian 50 ceiniog er anrhydedd iddi sy’n cynnwys Llun 51.
Arweiniodd llun 51 at ddarganfod yr helics dwbl DNA enwog ac fe’i cynhyrchwyd o dan oruchwyliaeth Franklin ar y cyd. Yn ei nodiadau ar gyfer darlith yn King’s College London ym 1951 ysgrifennodd:
“Mae’r canlyniadau’n awgrymu strwythur helical (y mae’n rhaid ei bacio’n agos iawn) sy’n cynnwys 2, 3 neu 4 cadwyn asid niwclëig cyd-echelol fesul uned helical, ac sydd â’r grwpiau ffosffad ger y tu allan.”
Yn dilyn hynny, cyfrannodd yr ymchwil hon at ennill Gwobr Nobel a rennir mewn Ffisioleg neu Feddygaeth i Watson, Crick a Wilkins ym 1962. Arweiniodd Franklin hefyd waith yn Birkbeck ar strwythurau moleciwlaidd firysau – parhaodd aelod o’r tîm, Aaron Klug, â’i hymchwil ac enillodd y wobr Nobel mewn Cemeg ym 1982. Er nad oedd Rosalind erioed yn llawryf Nobel, profodd ei hymchwil arloesol yn hynod ddylanwadol a thrwyddi mae ei hetifeddiaeth yn byw.
